یادداشت های دکتر محی الدین قنبری

سخن در باب دوستی و محبت بسیار گفته اند و داستان عاشقی دراز کرده اند اما این جمله از بایزید بسطامی عارف سده سوم هجری چه نیک بر دل می نشیند که فرموده:

از بین ایده ها و مفاهیمی که از جریان مشروطه برای نوخواهی و تجدد در بین ایرانیان مطرح شد، صدای چند واژه بلند تر از همه به گوش می رسید؛ اول از همه آزادی و حریت بود که از شدت استبداد و خودکامگی که در اجتماع ایرانیان وجود داشت آزادی را شیرین ترین میوه دنیای جدید جلوه می داد ولی دلدادگی به آزادی از همان گونه عشق هایی بود که در آغاز آسان و خوش می نمود

پژوهشگران معاصر به بنیادهای فکری جریانهای معنوی اسلام در موضوعاتِ مرتبط با حیات مادی و شیوه های زندگی دنیایی کمتر توجه کرده اند. کسب و کار، از جملۀ این مقولات است که در دوران معاصر اهمیت ویژ های یافته و از قضا، در معنویت اسلامی نیز به ابعاد اخلاقی و معن وی آن توجه شدهاست. ملامتیان خراسان که از اصیلترین گروههای معنویتگرای ایرانی در دوران اسلامی اند، نگرشی ویژه به کسب و کار به مثابه امری معنوی داشته اند. توجه به مبانی فکری و شیوۀ عملی برجسته ترین نمایندگان اهل ملامت) حمدون قصار، ابوالحفص حداد و عثمان حیری (با روش تحلیل متنی، نشان می دهد که تأکید آنان بر ملامت نفس و در پی آن، پنهان داشتن سلوک و مبارزه با ریاکاری، سبب نقد آنان از کسانی شده که به بهانة زهد و توکل، بر ترک کسب و کار توصیه می کرده اند. اندک گزارشهای موجود نشان می دهند که اهل  ملامت هم در عرصۀ نظر و هم در عرصۀ عمل، کار را وسیله ای برای رشد باطن و مبارزه با نفس می دانسته اند. در نظر آنان، کار بهترین راه برای کسب روزی حلال است و با پرداختن به آن، علاوه بر خوارداشتن نفس، سالک از سقوط در دام ر یاکاری رها می شود و اینکه، کار نه تنها با دو آموزۀ توکل و فقر منافات ندارد، بلکه، چون یکی از بهترین راههای اخفای سلوک است، پرداختن به آن ضروری است.

   روانشناسی اجتماعی، دامنه ای مشترک بین علوم اجتماعی و روانشناسی است که به بررسی رفتار مردم در جمعیتی مشخص می پردازد و خود شامل مجموعه هایی همچون روانشناسی فرهنگ، روانشناسی دین و معنویت و روانشناسی سیاسی است. ژان دورتیه Jean-Francois Dortier مهمترین موضوع های این دامنه را «گرایش ها و هنجارهای اجتماعی، هویت و نقش های اجتماعی، مکانیسم های تاثیر یا نفوذ، طرز تشکیل تصاویر ذهنی و اجتماعی» دانسته است. (1) در اینجا با بررسی سوگیری رسانه ای از رسانه های ایرانی به تعریف و پیامدهای نابینایی فرهنگی و محرومیت فرهنگی خواهیم پرداخت.

دیروز  عصر 17 مرداد 1402 در کاخ گلستان، شاهخانه ایرانِ ناصری و خاندان قاجار نشستی ارجمند درباره حقوق در عصر مشروطه برگزار شد. یکی از این سخنران های گرامی، پژوهشگر فرزانه آقای دکتر فردین مرادخانی استاد حقوق دانشگاه همدان بود. ایشان که فلسفه و تاریخ حقوق را در عصر قاجار بررسی می کند و تا کنون سه  کار ارزشمند در این باره منتشر کرده است:

   اگر می خواهید بدانید مردم یک کشور با سرزمینشان چه می کنند ببینید مردم آن سرزمین با دخترانشان چه می کنند. 

بیش از 100 سال است که گروهی از مسیحیان در آمریکا به استناد آیه ای از انجیل سلوکی در پیش گرفته اند و نشانه عنایت پدر آسمانی را آزمون و کرامتی می دانند که می توانند مارهایی سمی را به دست بگیرند و از زهرشان به ویژه سم های نوشیدنی امان داشته باشند. در آیه هایی که در انجیل مرقس آمده است به برخاستن عیسای مسیح پس از یک هفته از گور پرداخته و بر انکار کننده ها و شک ورزان به بازگشت او طعنه می زند که چرا بازگشتش را باور نداشته اند و پس از مریم مجدلیه، یازده تن از مخاطبان خود را چنین توصیف می کند:

    برنارد اسپیلکا Bernard Spilka زاده به سال 1926، استاد دانشگاه دِنِور در آمریکا را می توان دانشمندی برتر در روانشناسی دین در 100 سالی که گذشت دانست. او و همکارانش گزارشی سترگ از پژوهش های تجربی انجام شده در قلمرو روانشناسی دین و معنویت را فراهم کرده اند. روانشناسی نیایش نیز به گونه ای ویژه از جمله دامنه هایی بود که او و همکارش کوین لَد در کاری جداگانه نگرش علمی به این رفتار را بررسی کرده بود. گزارش فشرده برنارد اسپیلکا و همکارانش از تجربه دم مرگ بدین قرار است:

   نوجوان که بودم بین سالهای 1365 تا 1370 بود به نظرم، در میان کتابهای پدرم کتابی بود که تجربه های نزدیک به مرگ مسیحیانی را یاد می کرد که از تونلی نورانی رد شده بودند یا عیسای مسیح را دیده بودند و باز به زندگی برگشته بودند. این گزارشها برایم چندان جلوه ای نداشت شبیه به خوابهایی بودند که هر کسی می بیند و خود آن فرد چند گونه تفسیرش می کند. بعدها که با روانشناسی دین و تعبیر تجربه نزدیک به مرگ (تجربه دم مرگ NDE's: near-death experince) آشنا شدم یاد این بیت از مولوی 672 ق افتادم که گفته بود:

بیرون ز تو نیست هر چه در عالم هست

از خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی

    برنامه زندگی پس از زندگی در آنتن صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، از اردیبهشت 1399 بر روی آنتن رفت و مخاطبان گسترده ای را به خود جذب کرد. این برنامه وارد معمایی شده بود که حل آن از عهده بیشتر مردم خارج بود ولی تکرار و فراوانی این تجربه در سراسر جهان حکایت از یک واقعیتی دارد که البته تفسیرهای آن بومی و وابسته به ذهن تجربه کننده و فرهنگ اجتماع او است. رفتارهای دینی و معنوی انسانها و حتا جانوران موضوعی است که در روانشناسی دین مورد بررسی و پژوهش قرار می گیرد. امروزه روانشناسی دین و معنویت، دامنه 36 ام از 56 دامنه از گرایشهای تعیین شده در انجمن روانشناسی آمریکا است و دیوید وولف کتابی سترگ در تاریخ و مکاتب روانشناسی دین در سده بیستم دارد. او چند برگی از کتابش را به بررسی های انجام شده در روانشناسی بر تجربه های دم مرگ اختصاص داده است. متن کامل این چند برگ را می توانید در اینجا ببینید:

اعتراض های اخیر در جامعه تنها متعلق به نسل جوانان نبود و نیست و شکافهایی دیرین در جامعه ما بر محور جنسیت، نابرابری های اقتصادی، عقیدتی و گاه مالکیتی و مسائلی حل نشده از بنیاد های زندگی همچون راهبردی پایدار در پیوند با دیگر دولت ها و مسئله اتمی یا مسائل محیط زیستی هر از گاهی سر باز می کند و از دهانه اجتماع، گدازه هایی از جوشهای زده شده که همان انسانها و سرمایه هایشان است سرریز می کند و می سوزد. این بار جوانان بیشتر سوختند و نام و یادشان بر سر زبانها افتاد و صحبت از آن شد که اینها چگونه اند و چه فرق هایی با ایرانیان پیشین دارند؟ گویی نسلی ناشناخته پیش روی حکومت و نسل های پیش ظهور کرده است. برخی بر آن شدند که این ویژگی ها را برشمرند و گفتارهایی در این باره دیده شد. این فهرست فرضیه هایی در ویژگی و امتیاز این نسل جوان از ایرانیان با نسل های پیشین برمی شمرد:

ویژگی اول:

 سطح مشارکتشان از نسل های پیشین بیشتر است. آنها به گونه ای مشهود در خواسته هایشان فعال اند و بخش خاکستری نازک تری دارند.

آشنا؟ خوشی؟ پسند یا دوست؟ اینها پیشنهادهایی برای دقت بیشتر در دوستی است. مردمی که چیزی یا رفتاری برایشان مهم باشد برایش فکر می کنند، واژه می­ سازند و روز به روز آن را بهبود می بخشند و گرامی می­دارند. در سرزمین ما که در این سال­­های واپسین در میان کشورهای جهان در خشونت رتبه می ­آورَد، داشتن یک دوست خوب یک غنیمت است. دوستان خوب گاهی بیشتر از فامیل به ما کمک می کنند و در جامعه ای شبکه ای که پیامدی از کلان شهرنشینی و صنعتی شدن است دوستان جای خانواده و فامیل را پر می کنند و شبکه های دوستان، جایگزین شجره خاندان می شود.

نمی دانیم جمعیت هر یک از اهل تشیع و تسنن در ایران چند نفرند! ولی هر دوی اینها با هم 99/6% از جمعیت کل ایران در سال 1395 (آخرین سرشماری) اعلام شده اند.

در سال 1960 یعنی 62 سال پیش بین 10 تا 15 هزار زرتشتی در ایران زندگی می کردند که نزدیک به 6500 نفر از آنها در تهران و 3700 نفر در کرمان و 700 نفر در یزد بوده اند. تداوم این دین در  ایران به سبب کاهش موبدان یعنی دینیاران زرتشتی رو به تهدید است در دهه 1930 نزدیک به 200 موبد در یزد وجود داشته اما در سال 1964 شمار آنها حتا به ده نفر هم نمی رسید. جمعیت زرتشتیان در هند هم رو به کاهش گذاشته است. پارسیان نامی است که این جمعیت در هند به خود گرفته اند و در سال 1951 نزدیک به 116 هزار نفر پارسی در هند زندگی می کردند این شمار در سال 1975م به نزدیکی 85 هزار نفر رسید که در حدود 31 هزار نفر کاهش را نشان می داد.(1). جالب آن است که در گزارش زیر جمعیت زرتشتیان ایران در سالهای 1390 تا 1395 به جای آنکه بیشتر شود هشت درصد هم کم شده است! جمعیت ایران در این مدت 60 سال گذشته نزدیک به سه و نیم برابر شده است و جمعیت زرتشتیان ایران نزدیک به دو برابر شده است. 

   آدمها همچون انگل، جانورانی زیان بار برای جهان هستند؛ کم توانی شان آنان را واداشت تا توانمند شدند چندان که در دریا نهنگ بگیرند و در آسمان از عقاب بیشتر بپرند اما این توانمندی چه سودی داشته است؟

   در میان کتابخانه پدرم در کودکی نام کتابی مرا به خود وامی داشت: انسان چگونه غول شد؟» غول شد و همه زندگی بسیاری از گیاهان و جانوران را برای خود کرد. غول واقعی! زندگی آدمهای دیگر را هم از آن خود کرد هر اندازه بیشتر و بیشتر تا آنجا که هر انسانی که آدمهایی بیشتر را برای خود مصرف کرده بود را کبیر می خواندند و شماری هم احمقانه به کبیرشان افتخار می کردند! نادرشاه کبیر، چنگیز کبیر، اسکندر کبیر، داریوش یا خشایار شاه کبیر و بالاخره کهن ترین کبیر در ایران کوروش کبیر و همه کبیرهای کوچکی که زندگی انسانهایی صغیر یا کبیر را برای خود و آرمانهای پوچ و پلشتشان فروپاشانده بودند تا کبیر شوند و به آرزوهای دور و درازشان برسند. انگار زندگی را گذراندن و فکر نکردن آسان تر است. انگار آدم ها دو جور اند یک عده ای اول زندگی می کنند بعد فکر می کنند و عده ای دیگر اول فکر می کنند بعد زندگی می کنند. شما چگونه اید؟

    مکتب ایران شناسی دانشگاه اوپسالا در سوئد را به راستی می باید یکی از برترین کانونهای ایران شناسی و به ویژه کانونی برای دین شناسی ایران در سده ای که گذشت دانست. دانشگاه اوپسالا نزدیک به 550 سال پیشینه دارد و کهن ترین دانشگاه کشورهای شمال اروپا و یکی از دانشکده های فعال آن، دانشکده الاهیات است که در سده گذشته درباره ادیان ایران نیز کارهایی ارزنده از خود بر جای گذاشته است. نزدیک به صد سال پیش این مطالعه ها آغاز شد و حتا جنگ جهانی دوم نیز با آنکه تومار بسیاری از مکتب ها را در نوردید نتوانست آسیبی بنیادی به این جریان بزند. برترین استادان دین شناس در ایران باستان و پژوهشگران معنویت و ادیان در ایران عبارتند از:

دیروز با پسرم از کتابخانه ملی برمی گشتیم. امر و نهی های پدرانه برای تربیت یا به اسم تربیت می تواند رابطه پدر-مادر با کودک را سخت و ناخوشایند کند و باید هر روز در کنار آن ترمیم و خوشی هایی هم داشت. با آنکه کارکنان کتابخانه ملی به ویژه خانمهایی که پیرو راه خجسته بانوانی کوشا و دانا همچون سرکار والا پوراندخت سلطانی شیرازی (پوری سلطانی) و تنی چند از خردمندان فرهنگ دوست دیگر همچون جناب آقای دکتر کامران فانی و سرکار خانم زهره علوی هستند همچون فرشته و صد البته از فرشته بهترند و با کودکان داروی جان اند و خوراک فرهنگ و هنر ولی باز به پسرم گفتم سر راه یک بستنی فروشی خوب هست می خواهی یک بستنی میوه ای بخوری؟ او که پس از آمدن با من به دندانپزشکی ام و کلاس طراحی در کتابخانه ملی خوب با دیگر کودکان بازی کرده بود گفت بدم نمیاد. مسیر را کج کردم و به سمت بستنی فروشی که یک خیابان بالاتر از بزرگراه شهید همت است رفتم. 

   نیشابور از زمان عبدالله بن طاهر (182-230ق) نخستین فرمانروای خراسان نامدار شد. عبدالله طاهر سردار ایرانی تبار مامون بود و سومین امیر طاهریان. صفاریان که طاهریان را برانداختند نیشابور را پایتخت خود کردند. نیشابور چهار دروازه داشت و صنعتگری در آن رونق داشت و بازاری داشت مربع شکل و مسجد جمعه اش در محلی بود که آن را معسکر (اردوگاه، پادگان) می خواندند و از شش بخش تشکیل شده بود. قسمتی از بخش عمده ساختمان که منبر امام در آن جای داشت در سده دوم هجری به دست ابومسلم خراسانی ساخته شده بود. نیشابور به هنگام تسلط غزنویان و سلجوقیان پاینخت خراسان باقی ماند. 

امیرسعید الهی (زاده در 1328)، نویسنده، دیپلمات و روزنامه نگار در گفتاری ارزشمند، «حکیم الهی» را عنوانی ممتاز و لقبی در دوره قاجاریه برای سرآمدان حکمت و معارف اسلامی دانسته است. او سه تن را در دوره قاجاریه دارنده این عنوان می داند:

آثار زنده یاد پاتریشیا کرون (1945-2015؛ Patricia Crone) از برجسته ترین مورخان اسلام و ایران همه خواندنی اند و در آن میان یکی از واپسین کارها و از بهترین آنها برای ما ایرانیان کتابی است به نام جامعه های ماقبل صنعتی: کالبدشکافی جهان پیشامدرن. 

  دیروز 25 مرداد 1401 در برنامه ای که برای آشنایی با کار کتابخانه ملی و پشت صحنه این نهاد معظم بود همراه با پسرم شرکت کردیم. کوشش و کار کارکنان فرهیخته کتابخانه ملی ایران بی نظیر است.