یادداشت های دکتر محی الدین قنبری

دیروز با پسرم از کتابخانه ملی برمی گشتیم. امر و نهی های پدرانه برای تربیت یا به اسم تربیت می تواند رابطه پدر-مادر با کودک را سخت و ناخوشایند کند و باید هر روز در کنار آن ترمیم و خوشی هایی هم داشت. با آنکه کارکنان کتابخانه ملی به ویژه خانمهایی که پیرو راه خجسته بانوانی کوشا و دانا همچون سرکار والا پوراندخت سلطانی شیرازی (پوری سلطانی) و تنی چند از خردمندان فرهنگ دوست دیگر همچون جناب آقای دکتر کامران فانی و سرکار خانم زهره علوی هستند همچون فرشته و صد البته از فرشته بهترند و با کودکان داروی جان اند و خوراک فرهنگ و هنر ولی باز به پسرم گفتم سر راه یک بستنی فروشی خوب هست می خواهی یک بستنی میوه ای بخوری؟ او که پس از آمدن با من به دندانپزشکی ام و کلاس طراحی در کتابخانه ملی خوب با دیگر کودکان بازی کرده بود گفت بدم نمیاد. مسیر را کج کردم و به سمت بستنی فروشی که یک خیابان بالاتر از بزرگراه شهید همت است رفتم. 

    محمد بن محمد غزالی طوسی (د 505 ق) هم در احیاء علوم الدین و هم در کیمیای سعادت برای نمونه حکایتی را برای خلق خوش یا خوش خویی آورده است. این حکایت متعلق است به حضرت رضا علیه السلام. مادر ایشان از کنیزان آفریقایی و سیه چرده بود و به همین جهت رنگ رخ ایشان هم به تیرگی گراییده بود. چنانکه با طبقات موالی (بردگان) یا اقوام دیگر امکان اشتباه پیش می آمد. حکایت بدین قرار است:

  «على‏ بن‏ موسى‏ الرضا (ع) را رنگ سیاه بود، و بر در سراى وى اندر نیشابور گرمابه ‏اى بود که چون اندر گرمابه شدى، خالى بکردندى. یک روز گرمابه خالى بکردند و وى اندر گرمابه شد، و آن گرمابه ‏بان غافل ماند.

روستایى فرو گرمابه شد، وى را دید پنداشت هندویى است از خادمان گرمابه. گفت: «خیز، آب بیاور.» بیاورد. دیگر گفت: «خیز، گل بیاور.» بیاورد همچنین وى را کار همى ‏فرمود، و وى همى‏ کرد.

 چون گرمابه ‏بان باز آمد، و آواز روستایى شنید که با وى حدیث مى ‏کرد، ترسید و بگریخت. چون به درآمد، گفتند: «گرمابه ‏بان بگریخت از بیم این واقعه.» گفت: «بگو مگریز، که جرم آن را بوده است که تخم به نزدیک کنیزکى سیه بنهاد!» (کیمیاى سعادت، ج‏2، ص 25 و 26)

اولین بار که کسی به من گفت که کتابی را چند بار خوانده است، جوانی کتابخوان بود در کتابخانه شکوهمند حسینیه ارشاد؛ اسمش را هرگز نپرسیدم می گفت فلان کتاب نیچه را پانزده بار و آن یکی را ده بار خوانده است! دانشجوی ارشد رشته فلسفه بود از دانشگاه تهران و هر بار که من برای مطالعه می آمدم کتابخانه، او پشت میزی نشسته و ساعتها مشغول خواندن بود. می خواهم کتابی را به دوستان معرفی کنم که اگر چند بار خوانده شود سزاوار است. بعضی کتاب­ ها را نباید خواند چون برای خواندن نوشته نشده اند برای فهمیدن و فهماندن منتشر نشده اند؛ ولی برخی را باید چند بار خواند چرا که بارها و بارها اندیشه شده، با فهم و خرد دیگران سنجیده شده و پس از برش ها و تراش ها چون گوهری به درخشندگی رسیده و در جان روشنی می بخشند. معمول نیست در معرفی کتاب چنین با تحسین نوشت ولی گاهی هم بد نیست نامعمول بودن؛ شاید شاید!

    نه فقط در روزگار ما که در هر زمان و زمینی که نام فرهنگ و فرّهی بر تاریخشان است و اسم دین و مذهب بر زبانشان، در روزگاری که دانستنِ آدمی بر بودنِ آن پیشی گرفته و دارایی انسان، به خصوص برخورداری­اش از قدرت و ثروت بر کمال و فرّهیِ ذاتش چیره شده، اختلاف­ها و نزاع­ها و کدورت­های قلبی و دشمنی­ها فراوان شده است؛ اینجا است که یادداشتِ رسم و آدابِ کمال اهل صفا و وفا و اهل معرفت و الوهیت در برکندن بیخ درخت دشمنی و برآوردن نهال دوستی نه تنها خاطره­ی ایشان بلکه سرمشق و یادآور آدمیت است. گذشت از بدیها و پاسخ دادن آنها به نیکی­ها، «اصلاح ذات البین(سازش دادنِ چالش­گران)» و دفع و رفع کدورت­ها مواردی است که همه­ی انسان­های نیک به آن آگاهی دارند، ولی فضای اجتماعی و جریان­های خصومت­زای خشونت­آفرین گاه راه را بر ایشان تنگ می­کنند و تاریک می­نمایند، چندان که این رفتارهای نیک از دست می­رود و دیده نمی­شود و آتش دشمنی و دشمن­تراشی ریش و ریشه­ی خود ایشان را علاوه بر دیگران می­سوزاند.