یادداشت های دکتر محی الدین قنبری

آثار زنده یاد پاتریشیا کرون (1945-2015؛ Patricia Crone) از برجسته ترین مورخان اسلام و ایران همه خواندنی اند و در آن میان یکی از واپسین کارها و از بهترین آنها برای ما ایرانیان کتابی است به نام جامعه های ماقبل صنعتی: کالبدشکافی جهان پیشامدرن. 

مترجم خردمند این اثر جناب دکتر مسعود جعفری جزی در برگ شاهد این کتاب شعار مشروطه را یاد کرده که یا مرگ یا تجدد و این کار ارزشمند خود را با یاد و خاطره همه کوشندگان راه تجدد و نوگرایی ایران استوار کرده است.

پاتریشیا کرون در این کار بی آنکه قصد یک کار دانشگاهی را داشته باشد به پرسش هایی پاسخ داده است که می تواند در نظر گرفتن آنها برای ما ایرانیان که در گذر از جوامع پیشامدرن به سوی یک زندگی امروزی هستیم سودبخش باشد؛ چه آنکه با این روشنایی امکان تصمیم گیری بهتر و از دست ندادن سرمایه ها و فرصتها بیشتر خواهد شد. او این پرسش را مطرح می کند که چه شد مدرن شدن در اروپا رخ داد و نه در جوامع و مناطقی دیگر؟

برای آنکه این پاسخ را بدهد نخست سراغ جوامع پیشامدرن می رود. دسته بندی او به این صورت منطقی است که جوامع یا صنعتی اند یا پیشاصنعتی. جوامع پیشاصنعتی خود به دو گونه ساده و پیچیده (تمدن) تقدیم می شوند. او از گونه ساده آن در می گذرد می به ساخت جوامع متمدن پیشامدرن توجه می کند. مهمترین معیار در شکل گیری جوامع متمدن از جوامع ساده «تقسیم کار» است. (ص 21)

او به وضعیت نهادهایی که جوامع متمدن را ساخته اند پرداخته و می کوشد بی آنکه از نگرش تاریخی و اجتماعی دور شود در داوری خود سود و زیان های این نهادها را با هم در نظر گرفته و به چرایی شکل گیری و وضعیت کنونی آنها بپردازد. بیان نظام اقتصادی و اجتماعی جوامع پیشاصنعتی متمدن، حکومت، سیاست، فرهنگ، جامعه و فرد، و دین به عنوان بخشی از فرهنگ در بخش نخست هستند. او برای دین نقشی در همبستگی اجتماعی به عنوان عامل بنیادین بقای اجتماعی در کنار قوانین طبیعی قائل است. او زنده ماندن انسان را بدون فرهنگ ممکن نمی داند و این بخش از فرهنگ را که حاوی نظام ارزش های اجتماعی است عاملی برای زندگی اجتماعی انسان می داند. همچنین نقش معنابخشی به زندگی را هم برای انسان در نظر دارد. او بر آن است که مرگ* منبع بی معنایی است و ادیان سراغ حل این مسئله رفته اند. (ص 228 و 229) پاتریشیا کرون نقدی جدی و منطقی به نگرش مارکسیستی به دین در اینجا دارد و از وجود دین در جوامع دفاع می کند هر چند که منکر سوء استفاده از آن یا بدفهمی های پیش آمده از آن هم نیست.

در بخش دوم او به تازگی و تقاوت تجربه اروپا و به چیستی مدرنیته می پردازد.

پاسخ بنیادین او به پرسش از چرایی رخ دادن نوگرایی و رشد فناوری و دانش در اروپا را نویسنده دانای آمریکایی در نابسندگی نظام اروپا نسبت به دیگر تمدن ها دانسته است؛ به عبارت دیگر اروپایی ها به این شکوفایی و بالندگی دست یافتند چون ناگزیر بودند تا کاستی ها و نابسندگی هایشان را جبران و درمان کنند. این نظر خلاف نظر کسانی است که گفته اند اروپا و دیگر قلمروهای گیتی در راه پیشرفت بودند و اروپا زودتر از دیگران سرآمد شد.