یادداشت های دکتر محی الدین قنبری

    نه فقط در روزگار ما که در هر زمان و زمینی که نام فرهنگ و فرّهی بر تاریخشان است و اسم دین و مذهب بر زبانشان، در روزگاری که دانستنِ آدمی بر بودنِ آن پیشی گرفته و دارایی انسان، به خصوص برخورداری­اش از قدرت و ثروت بر کمال و فرّهیِ ذاتش چیره شده، اختلاف­ها و نزاع­ها و کدورت­های قلبی و دشمنی­ها فراوان شده است؛ اینجا است که یادداشتِ رسم و آدابِ کمال اهل صفا و وفا و اهل معرفت و الوهیت در برکندن بیخ درخت دشمنی و برآوردن نهال دوستی نه تنها خاطره­ی ایشان بلکه سرمشق و یادآور آدمیت است. گذشت از بدیها و پاسخ دادن آنها به نیکی­ها، «اصلاح ذات البین(سازش دادنِ چالش­گران)» و دفع و رفع کدورت­ها مواردی است که همه­ی انسان­های نیک به آن آگاهی دارند، ولی فضای اجتماعی و جریان­های خصومت­زای خشونت­آفرین گاه راه را بر ایشان تنگ می­کنند و تاریک می­نمایند، چندان که این رفتارهای نیک از دست می­رود و دیده نمی­شود و آتش دشمنی و دشمن­تراشی ریش و ریشه­ی خود ایشان را علاوه بر دیگران می­سوزاند.

 اشو بنیانگذار دینی ترکیبی در قرن بیستم است که آموزه­ های او از جنبه­ های اجتماعی و باطنی برخوردار است. زادگاه و محل مرگ اشو هندوستان بود، اما تمام عمر او در هندوستان سپری نشد. او به بهانۀ درمان، هندوستان را ترک می­ کند اما می­توان عوامل دیگری را هم برای ترک وطن او در نظر داشت. اشو به خاطر مواضع سیاسی- اجتماعی و برخی از باورهای خلاف عرف و هنجارهای هندوستان در معرض مخالفت ­های گوناگونی قرار داشت. نخست وزیر وقت هند در مصاحبه ­ای با یکی از روزنامه­ ها سخنان او را در کتاب از «سکس تا فرا آگاهی»[2] وقیحانه خواند. یکی از فعالان هندو نیز به دلیل بی احترامی­ های اشو به مذهبش به او حملۀ فیزیکی کرد.[3] به طور کلی دگرسازی­ ها و ادبیات دشمن تراشانۀ او موقعیت خطرناکی را برای او پدید آورده بود که اگر چندی دیگر در همان موقعیت باقی می­ماند هزینه­ های گزافی پرداخت می­کرد. از سوی دیگر این احتمال هم هست که اشو آمریکا را بستری نو و مناسب با افکار و آیین نو ساختة خود می­دید و به این دلیل و موارد یاد شده بار بربست و از هندوستان رفت.

دیروز عاشورا بود؛ خیلی دقت کردم که محتوای مجالس را چه مفاهیمی تشکیل میدهند؟ می توان با قاطعیت گفت که اکثر مداحان به دلخراش بودن واقعه کربلا می پردازند و قصد برانگیختن دلسوزی و همدلی مخاطب را با آن واقعه دارند. چندان علم و دانشی از این راه در شنونده ایجاد نمی شود. در اصل کار مداحی همین همراهی مخاطب با میل و هدف مدح بوده است نه علم افزایی. دینداری هم تنها با دانش و علم و علما توسعه پیدا نمی کند؛ این هم بخشی از دین است که دستگیری و توجه به فروافتادگان را در نهاد آدمی می شوراند و بیش از آنکه جنبه معرفتی داشته باشد بر احساس انسان پای می فشرد. مداحان گاهی هم زیاده روی می کردند و توحش و خشونت را در بیان به جایی می رساندند که حال مخاطب امروزی به جای تالم و شفقت از آن همه خشونت به تهوع و نفرت می رسید؛ گاهی راست و گاهی مبالغه. 

در اینکه کدام فرهنگ و نگرش، جامعه ما را به فرهی و رشد و شکوه می رساند فراوان سخن گفته اند. پس از این مدت به نظرم می رسد که تاکید بر عقلانیت هم جامعه را به مجادلات لفظی فراوان خواهد کشاند و در هزارتوی پیچ در پیچ مغالطات و جدلهای بی انتها جهان و زمانی دیگر از دست خواهد شد. ثمره عقلانیت، از راه دانش به بهبود زندگی منجر می شود، اگر توان و بنیه انبوه زیبا و البته عقیم اندیشه فلسفی ایران اسلامی در روزگار نو ما را به راهی راست در درست داشتن زیستی دیگر نرسانَد، این ثمره عقلانیت است که به صورتی عینی، حجتی گواه بر درستی راه در پیش خواهد بود. اندیشه های فلسفی به علت کلی بودن جز برای نخبگان و خواص روشن نخواهد بود ولی علم و نگرش تجربیست که می تواند برای همگان بتابد و راهی برایشان جز آن و دستاوردهای ملموس و عینی اش نماند. اینجا اما و اگر ندارد، شاید و امکانی در کار نیست وقتی ملت ببینند که ماشین چه فایده ای دارد در داشتنش بحث نخواهند کرد. وقتی ببینند که انتقال خون جان هزاران انسان را نجات می دهد، دیگر بحثی در حرام بودن خرید و فروش نخواهد بود و سازمانی هم برای درستی آن تشکیل می شود.

    جامعه روشنفکری ایران می باید به رواج توسعه فرهنگ علم تجربی و دانش روز بیش از تاکید بر عقلانیت بکوشد و از راه ثمرات آن آسانتر حیاتی دیگر برای ایرانیان رقم زند. صد البته عقلانیت نیز متوقف نخواهد شد ولی اکنون تاکید ایرانیان بر عقلانیت بیش از تاکید بر دانش است و اگر این نسبت، عکس باشد و البته همزمان پی گرفته شوند شرایط بهتری خواهیم داشت.

     چشمهای آدمیان گاهی بی جا و بی جهت به آنچه که نباید و نشاید می افتد؛ علاوه بر روایات دینی که بر تقوا یا خودنگهداری دیدار  گواهند، احساس و مشاهده ی انسانها گواهی بر رعایت آداب و فرهنگی در چشم انداز و چشم چرانی انسان است. یکی از ابزارهایی که می تواند در پاسداشت حریم انسانهای الهی مفید فایده باشد، عینک آفتابی است؛ در کنار مزیت زیبایی و بهداشت چشم و پوست، عینک آفتابی از دیدار نا به جا نیز حجاب و حایلی سزاوار است و می تواند مانعی برای نگاههای ناشایست دو طرف بوده و دست کم برای فرد چشم چران به مثابه مانعی برای دیدن فرد مورد مشاهده و آینه ی چشم او عمل کند.

برای زنده ماندن به غذا نیاز داشتند، گاهی گیاهان و گاهی جانوران غذای آدمیان بوده اند؛ یافتن غذا آسان نبود؛ منابع غذایی مانند امروز متنوع و فراوان نبود. شکار نخستین شغل و برترین حرفه ایشان شد و صدها سال بدان مشغول بودند. چندی نگذشت که فرهنگ و آدابی پیدا کرد و مهارت و افتخاراتی به همراه آورد. پوست حیوانات را می کندند و در خانه ی خود می آویختند و این نشان پیروزی و دلیریشان بود. نشان بودنشان. فرهنگ شکار یکی از بنیادی ترین رفتارهای آدمیان را برساخته است.

   پیام آمد؛ پیامبر آمد؛ دین آمد که یکدیگر را شکار نکنید، بیش از حد شکار نکنید، بی یاد خدا شکار نکنید و جهت و سویه بودنتان به سوی او باشد. دستورهایی متعالی برای شکارچیان، فرصت طلبان، منفعت طلبان و خودخواهان.

   شکارچیان دین را نیز شکار کردند، پوستش را کندند و به دیوار آویختند و گفتند که آن از آنِ ماست؛ برای ماست؛ ما خود حافظان آنیم. تابلوها همان پوستهای آویخته پیشین اند و از روی آنها ساخته شده اند. دین پوستی شد و پیام تابلویی شد و شکارچیان ماندند؛ پیامبر رفت!

دیشب محضر مصفای استاد منوچهر صدوقی سها بودیم؛ به بهانه مشاعر گعده کرده بودند از مجمع اضداد و به صافی و صفایشان چیزی جز دوستی نبود. صحبت از آقا سید ابراهیم حسینی (نیزه ای) و آقا جعفر مجتهدی و شیخ محمود حلبی و میرزا مهدی اصفهانی هم بود- درود خدا و خرد بر همه ایشان.

     آدم وقتی به بزرگان می رسد خجالت می کشد. من استاد سها را خیلی دوست دارم؛ گنجینه ی اهل معرفت است - سایه اش بر سر اهل حق برقرار.

پیوند زیر را چنانچه ملاحظه بفرمایید با استاد آشنا خواهید شد:

http://www.ettelaathekmatvamarefat.com/new/index.php?option=com_content&view=article&id=251:1389-12-04-12-56-11&catid=15:mag-11&Itemid=24

    امشب سرگذشت خاندان شیخ آقا بزرگ تهرانی و سرگذشت پر فراز و نشیب و تامل برانگیزشان را از سایتشان می خواندم. جالب بود.

۱. ملاک و شاخص رهایی اخروی، راستی و صدق است اگر چه آشکارا مشرک باشند:

۱-۱. ... قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُم. (المائده، ۱۱۹)

خداوند گفت: این روزى است که راست گفتن راستگویان سودشان بخشد.

۱-۲. بر همین اساس تبیین گر کتاب خدا امیرمومنان، فرمود:

النجاة مع الصدق: رهایی در راستیست. (شرح‏ غررالحکم ‏و دررالکلم (خوانسارى)، ج 1، صفحه‏ى 202)

بر روان همه راستی پیشگان درود باد!

   دائرة المعارف بزرگ اسلامی، یکی از منابع مطرح در حوزه اسلام شناسی و تمدن اسلامی است و بارها و بارها از آن استفاده کرده ام  و به دوستان و دانشجویان معرفی اش کرده ام. 

شبکه ماهواره­ ای BBC فارسی روز دوشنبه 24 خرداد 1389 در میزگردی به بررسی تأثیرگذاری عرفان و تصوف بر مسائل اجتماعی پرداخت. در این میزگرد، علاوه بر مجری، دکتر داریوش آشوری و دکتر لئونارد لویزن Lewisohn‎,Leonard و دو مخاطب عادی برای پرسش کردن به نمایندگی از مخاطبان حضور داشتند.

مسئله اصلی بحث این بود که عرفان و تصوف به چه درد ما و جامعه ما می­خورد؟

این نوشته قصد گزارشی کامل از آن برنامه را ندارد؛ اما دو نکته در آن میان در نظر است:

نخست اینکه در پاسخ به آن پرسش کلی، کار به جایی رسید که پژوهشگر آمریکایی با برافروختگی ­ای مثال زدنی به دفاع از فرهنگ و هنر ایران و به خصوص شعر و ادبیات عرفانی پرداخت و آن چهار ایرانی دیگر با لحنی انتقادی و گاه تمسخرآمیز به میراث کهن ما می­نگریستند.

    در پاسخ به چیستی دین، تعاریف و تمثیلهای گوناگونی از دیدگاه هایی گونه گون بیان شده است. ارکان و بنیانهای دین و اسلام از واژگان کلیدی هستند که در روایات اسلامی از آنها سخن گفته شده است. یکی از رایج­ترین تمثیلها تمثیل دین به درختی است که از اصول و فروعی (تنه [ها] و شاخه هایی) برخوردار است. معتزلیان از نخستین کسانی بودند که با دسته بندی هایی عقلانی بر اصول و فروع دین پای فشردند و معارضه آنان با شاعره در علم کلام سببی بود برای تثبیت این بیان از دین.

    اصول دین در اسلام عبارتند از توحید، نبوت و معاد. آیات فراوانی بر این سه دلالت دارند و این نزد عموم شیعیان و سنیان معتبر است.

اسلام دارای گفتمانی جامع و شامل است و به اقتضای شرایط گوناگون امکان طرح یکی از گفتمان های شناخته شده با مویدات و شواهد دینی به تناسب همان شرایط وجود خواهد داشت. این فراگیری، جامعیت و شمول و به قول حسین نصر، قدرت بالای جذب و ترکیب در اسلام (ر.ک به سنت عقلانی اسلامی در ایران، مقاله اول) از سویی امکان انعطاف پذیری و ارائه احکام و دستورهایی متناسب از آنچه که خدا خواسته را در میان انسانها فراهم می آورد و از سوی دیگر دامنه ای فراخ است که با بسنده کردن به وجه و مرتبه ای از آن و تعمیم ناسزای آن به این مجموعه دین را به باورها و رفتارهایی نامتناسب با شرایط متغیر انسانی فرومی کاهد (مغالطه کنه و وجه).

برای مثال بشر در طول تاریخ خود شاهد سه گفتمان (Discourse) کلی در رفتارهای انسانی بوده است:

۱. گفتمان کیفر

2. گفتمان پاداش

3. گفتمان گفتگو

آدمها هر کدام زندگیشان را بر محوری بنا نهاده اند؛ برخی بر دارایی، برخی بر دانایی، برخی برزیبایی، برخی بر توانایی؛ شماری بر معنویت و گروهی بر محبوبیت زندگی خود را بنیاد کرده اند و گاه تمام زندگی یا بخشی بزرگ از فرصتهایی که دارند را برای به دست آوردن آنها هزینه می کنند.

اندیشمندان زیادی را شنیده ام و دیده ام که به غمگینی و اندوهناکی زندگی اشاره می کردند. موسیقی های غمگین گاه برایم شیرینی پیدا می کرد  و گاه دیده بودم که کسی می پرسید چرا موسیقی ایرانی غمناک است؟

دکتر ایرج وامقی - بر روان پاک او درود باد- پاسخ می داد که خیال انگیز است، غمناک نیست. کسی دیگر هم گفته بود که حمله مغولان بود که این مردم را به سوگ و سوگواری رفتگانشان کشاند و مویه کردن را تا ابد در نهادشان نهاد. و صد البته هستند کسانی که زندگی را طنز می بینند و باز هم دیگرانی که دیدی دیگر دارند ولی بر این گمانم که چون به اول و آخر کار می نگری، در ژرفای اندیشه، غم آرمیده است. موسیقی ایرانیان نیز عمیق است و به همین خاطر است که گاه در گونه هایی از آن غمین می نماید. خیام  و مردانِ مردی چون او برای این مانا هستند که در رباعیات او و دیگر رباعیاتی که به سبک او بدو منسوب است، با صداقتی تام از این زندگی جانکاه سخن گفته و گفته اند. اینکه زندگی چون نیک بنگری بیش از همه ی حالات یک تراژدی است. آدمی نه می ماند و نه می داند که چون هست و چون خواهد بود!

در تاریخ هنر مذکور است که پس از دوره تزارها در روسیه با انقلاب کارگری و چپ و به قدرت رسیدن طبقات فرودست:

     هنر [و دانشی] متناسب با ایشان ظهور کرد هنری زمخت و نه چندان تراشیده و ظریف. ستاره های درشت سرخ مسکو را با تمام ستاره های دیگر جهان بسنجید.

     به قول قدما از کوزه همان تراود که در اوست:

    امروز هم کارگردانترین مردم ایران مسعود ده نمکی است! و صد البته سزاوار است و متناسب. شاهدش هم آنکه پس از کلاه قرمزی و ... پرفروش ترین فیلم جهان اسلام را در ایران ساخته است! البته وجه مثبت قضیه را هم باید دید و آن این است که همین که ایشان دیگر کفن نمی پوشند در خیابان ها راه بروند و با چوب و امثال آن به جان خلق الله نمی افتند و به جای آن دوربین دست گرفته اند و مردم را به سوی خود جلب کرده اند در درجه اول از ایشان و بعد از خدای مهربان تشکر می کنیم. خود این اتفاق یکی از معجزات هزاره ی سوم است که رخ داده و آدم نمی داند چه بگوید از خوشحالی!

    راستی اینکه می گویم جهان اسلام تعجب نکنید. شاید ندانید که برخی از کشورهای اسلامی اصلاً سالن سینما ندارند مثل عربستان که بخواهند با ایران رقابت کنند. و برخی دیگر هم از این جهات بسیار ضعیف هستند.