بازنگری در اصول دین: قسمت اول
در پاسخ به چیستی دین، تعاریف و تمثیلهای گوناگونی از دیدگاه هایی گونه گون بیان شده است. ارکان و بنیانهای دین و اسلام از واژگان کلیدی هستند که در روایات اسلامی از آنها سخن گفته شده است. یکی از رایجترین تمثیلها تمثیل دین به درختی است که از اصول و فروعی (تنه [ها] و شاخه هایی) برخوردار است. معتزلیان از نخستین کسانی بودند که با دسته بندی هایی عقلانی بر اصول و فروع دین پای فشردند و معارضه آنان با شاعره در علم کلام سببی بود برای تثبیت این بیان از دین.
اصول دین در اسلام عبارتند از توحید، نبوت و معاد. آیات فراوانی بر این سه دلالت دارند و این نزد عموم شیعیان و سنیان معتبر است.
نکاتی که درباره اصول دین می تواند برای جامعه مسلمین مفید فایده واقع شود بدین قرار است:
1. تمثیل و تشبیه دین به درخت متناسب با زمینه زیستی کشاورزی و ساده پیشینیان بوده و جای آن هست تا بیانهایی دقیقتر و مدلهایی ساده تر و عامه فهم برای انسان معاصر از دین انجام شود.
2. این اصول باید به گونه ای در نظر گرفته شود که از قابلیت پذیرش همه مسلمانان جهان (اعم از ابراهیمیان و یهودیان ومندائیان و مسیحیان و محمدیان)(1) برخوردار شود. در بیان دین باید به اشتراکات و صلح و سازگاری با مردم توجه داشت و این روش قرآن کریم است که در اختلافات بر اشتراکات و همگرایی تأکید می کند و تنها اصلی را که جامع و شامل و دربرگیرنده همه نیکیهاست و از سوی دیگر امکان یادگیری و رواج و فراگیری بیشتر را دارد بیان می کند و آن اصل تنها عبادت خدای است:
«قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون» (آل عمران، 64)
ترجمه (مرحوم خانم دکتر طاهره صفارزاده:زبان شناس):
[اى پیامبر!] بگو: «اى اهل کتاب! بیایید به کلام [توحید] که مشترک بین ما و شماست تمسّک جوییم: یعنى جز خداى یکتا را نپرستیم، براى او شریک قائل نشویم و هرگز بعضى از ما بعضى دیگر را به جاى او به خدایى برنگزینیم.» پس اگر از این دعوت روى برگردانند [اى مسلمانان] بگویید: «گواه باشید که ما مسلمان و تسلیم امر خداوندیم.».
3. آنچه که امروز به نام اصول دین به خصوص در ایران مطرح است، اصول اعتقادی دین است و چنانچه ابعاد دیگر دین هم مانند ابعاد اخلاقی و رفتاری دین مطرح شود. در مقام تفصیل و تبیین دین دارای اصولی دیگر در همان ابعاد خواهد بود که در یادداشت دیگر همین وبلاگ بدان پرداخته خواهد شد؛ اگر خدا بخواهد.
پانوشت:
1. دین خدای واحد، واحد است و شرایع مختلفی از آن به تناسب شرایط تشریع و تبیین شده است و این قرآن کریم است که نامگذاری اسلام را به ابراهیم – بر روان پاک و والایش درود باد- نسبت داده است(ر.ک: الحج، 78). بر این اساس هر کس که تسلیم خدای واحد قهار است و در پی سلامتی بخشیدن به وجود خود و دیگران است مسلمان است، خواه به نامهایی چون مسیحی و زرتشتی و یهودی باشد و خواه بی نام و نشان در منطقه ای دور افتاده.
