یادداشت های دکتر محی الدین قنبری

    داشتن یک مجموعه توضیح و اطلاعات اولیه و لازم از اصطلاحات، یک رشته کتابهایی را پیش روی خواهندگان آن گذاشته است که به فرهنگ­های تخصصی یا دمِ­ دستی  (Hand book) یا (Key Guides) در مجموعه کتاب­های مرجع شهرت یافته ­اند. عالمان و حکمای مسلمان این وجه از هر رشته­ ای را «مبادی تصوریه» و امروزیان از آن با عنوان «اصطلاح ­شناسی» (Terminology) یاد کرده­ و آموزش آن را در هر رشته­ ای بخشی ضروری دانسته­ اند.

     کتاب «مفاهیم بنیادی نظریه ­ی فرهنگی» (Cultural Theory: The Key Concepts) به کوشش اندرو ادگار (Andrew Edgar) و پیتر سجویک (Peter Sedgwick)، تئوریسین چپ بریتانیایی در دهه ی 1950،  یکی از آن فرهنگ­های تخصصی در رشته ی مطالعات فرهنگی است که نشر آگه با ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی در ایران منتشر کرده­ اند. اصل کتاب در سال 2002 در لندن منتشر شده و در سال 1387 در ایران به بازار آمده است. این کتاب که «به خواهرها و برادرهای­مان» تقدیم شده هر یک از 300 اصطلاح کلیدی را در کمتر از یک صفحه توضیح داده است در مقدمه مترجمان نوشته­ اند که برخی از مدخل­ها را به جهت اهمیت­شان در متن افزوده­ و علاوه بر آن فهرستی از کتاب­های مربوط به حوزه مطالعات فرهنگی را که در ایران ترجمه یا منتشر شده برای پی­گیری مطالعات فارسی زبانان به پایان کتاب افزوده­ اند و این خود خدمتی دیگر در کتاب­شناسی دامنه مطالعات فرهنگی است. داشتن این کتاب برای فعالان این رشته از علوم انسانی اگر ضروری نباشد مفید فایده خواهد بود و ناشر آن اطلاع داد که چاپ آن رو به اتمام است و چندتایی از آن در کتابفروشی­ها باقی مانده است. (تلفن نشر آگه: 66402349)

      در چیستی نظریه ی فرهنگی و مطالعات فرهنگی مطالب مهمی در مقدمه مختصر اما بسیار روشنگر این کتاب آمده است:

 «پاسخ­ها به چیستی فرهنگ لاجرم متعدد بوده و اغلب با نحوه­ ی طرح پرسش بستگی پیدا می­ کند. ... «نظریه­ ی فرهنگی» دست­ِکم در مقام نظر، همه­ ی ساحت­های فرهنگ را در برمی­ گیرد. فرهنگ دیگر به موضوعی از پیش معین با معنایی از پیش تثبیت­ شده و طبیعی شده دلالت نمی­ کند، بلکه به فضا و موضوعی برای بحث درباره­ ی پرسش­هایی بدل می­شود که نه فقط به مسائل مربوط به سوژه­ گی می­ پردازند، بلکه به بررسی مسائل مربوط به قدرت، بازنمایی (Representation) و گفتمان(Discourse) نیز می­نشینند. بنابر این ساختن نظریه، پیوند تنگاتنگی با موضوع آن دارد. نظریه­ ی فرهنگی تنها به بحث درباره­ ی فرهنگ یا فهرست کردنِ مصادیق آن نمی نشیند بلکه آن را «جامه­ ی نظر» نیز می­ پوشاند. هر نظریه، طرح­واره­ ی تبیینی است که به پدیده­ های گوناگون معنا می­ بخشد. در نتیجه، نظریه­ ی فرهنگی متضمن ایضاح و تبیین صورِ فرهنگی بر اساس معیارهایی است که این یا آن طرح­واره واجد آن است.روش­های متعددی – که در بافت طیف وسیعی از رشته­ها و رویکردها شکل گرفته ­اند- وجود دارند که برای مطالعه­ ی فرهنگ مناسب هستند و می ­توان آنها را به کار بست این روش­ها تبیین­های گوناگونی درباره­ ی معنا و دلالت­های آن به دست می­ دهند مثل: فلسفه­ ی تحلیلی، فلسفه­ ی قاره­ ای، انسان­شناسی فرهنگی، مارکسیسم، روان­کاوی، جامعه شناسی)

     طیف نظریه ­های موجود، خود منعکس کننده ­ی کثرت­گرایی ای است که این روی­کرد از آن دم می­ زند. در واقع، این گونه­ گونیِ نظری بازتابنده ­ی چندگانه­ گیِ معناهای ممکنی است که می­توانند در جای خود با واژه­ ی «فرهنگ» پیوند بخورند. ... هر کوششی برای توضیح فرهنگ وجوهِ گوناگونِ دانشِ متناسب با آن را پیش­ انگاری می­ کند (و این مسئله­ای است که به معرفت ­شناسی مربوط می­ شود)، و به همین منوالبه سایر مسائلی که به صورتِ فلسفی طرح شده­ اند، مانند مسائل مربوط به زبان، بازنمایی و متافیزیک، نیز می­پردازد. البته لزومی ندارد که نظریه ی فرهنگی آغازگاهِ کارِ خود را طیفی از مسائل محضِ فلسفی قرار دهد. ...، در سایر رشته­ ها هم که مدخلیتی به نظریه ­ی فرهنگی دارند، چنین چشم­ اندازهایی دیده می­ شود (مثل انسان­شناسی، اقتصاد، روانکاوی، یا جامعه­شناسی) و نظریه­ ی فرهنگی با همه­ی اینها هم از حیث مسائل و هم از حیث روش­شناختی پیوند دارد.

     با اینکه مطالعات فرهنگی مکرراً به نقادی پوزیتیویسم و مدلی که برای پژوهش علمی از آن مشتق شد، برخاسته و بر این باور بوده که پوزیتیویسم توانایی فهم پرسش­های مهم را ندارد، اما از این امر نمی­ توان نتیجه گرفت که فقط نظریه­ ی فرهنگی است که به نقادی همه­ جانبه­ ی تقسیم­ کارِ علمیِ پوزیتیویستی می­ پردازد. ... شاید بتوان نظریه­ ی فرهنگی را مشخصه­ ی انباشت تردیدها و نقدهایی دانست که در مقابل روی_­کردهای سنتی در تحقیقات دانشگاهی سده ­ی بیستم قد عَلَم کرده ­اند. این شک و تردیدها در نقد به مدرنیته و پروژه ­ی روشن­گری انباشته شده­ اند، و ما را وادار می ­کنند بپذیریم که این تغییراتِ فکری رابطه­ ی تنگاتنگی با سایر فرایندهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارند، فرایندهایی از قبیل سوق یافتن به جانب آموزش همه­ گانی و افزایش حساسیت نسبت به تکثر سیاسی پس از جنگ جهانی دوم.»*

*گزیده از مقدمه.

-        اندرو ادگار، پیتر سجویک، مفاهیم بنیادی نظریه­ ی فرهنگی، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، آگه، 1387، 381 صفحه، 6900 تومان.